Het barst in Japan van de Amerikaanse ketens. Starbucks zit op elke hoek, McDonalds domineert alle A-locaties, KFC als je meer van kip met een geheim recept houdt. Wendy’s weet zijn groeistrategie te realiseren, Tucanos is hier een begrip, Smoothy King voor de hippe Japanner, Marriott voor de gesettelde midlife man en in dit rijtje niet te vergeten Yoghurtland.
Twee documentaires trokken wat dat betreft mijn aandacht. De eerst is een documentaire uit 1981 over KFC: De kolonel komt naar Japan. En de Franse documentaire: LE JAPON A DOUBLE TOUR uit 2000. Allemaal weer oude zooi, 20 tot 40 jaar oud. Ik weet het maar het lijkt wel of er niets te vinden is over deze 125 miljoen mensen op hun 5682 eilanden. De meeste documentaires die ik vind, zijn ook gemaakt door “Westerners”. Ze geven wellicht een aardig beeld van wat de ‘Westerners’ van Japan vinden, maar veel commentaar van eigentijdse Japanse documentairemakers vind ik niet zo snel. Het is veelal lifestile (livesteil) en andere oppervlakkige docu’s voor de beter gesitueerde terrourist met veel mooi geschoten plaatjes of over extreme calamiteiten.
Behalve de new wave, die grofweg loopt van 1970 tot 2000, weinig of geen docu’s over de seks-industrie, de vervuiling, kritische docu’s over het rechtse regeringsbeleid of walvisvangst of het optreden van de militaristische politie. Om maar wat dwarsstraten te noemen waar een gezonde democratie aan te over zou moeten hebben. In dit land op dit moment geen Michael Moore of Sacha Baron, geen Adam Curtis of Werner Herzog te vinden. Hier in Japan zie ik documentaires van Shohei Imamura en andere new wave filmmakers, maar dat stopt ook ergens eind vorige eeuw.
Je kunt je afvragen of een democratie wel een democratie is zonder mensen met deze kwaliteiten… Dat vraag ik me over Nederland ook af, met zijn tevreden elite. Bert Haanstra en Joris Ivens zijn al heel lang dood. En zijn er nog Martin van Amerongenen of Henk Hofland? Zoals de “kritische” journalist Jeroen van Trommelen tegen me zei: “Het moet natuurlijk wel smeuïg zijn. We moeten er tenslotte financiers voor vinden.”
Het kan natuurlijk zijn dat dit type documentairemakers nog bestaan en dat ze alleen in het Japans te bewonderen zijn. Er is een rel bekend over een documentaire over de schijnheilige manier waarmee de lokale elite omgaat met de oorlogsmisdadigers die tot rellen en dreigingen van nationalistische Japanners leidde en pogingen van de Japanse VVD om het uit de roulatie te krijgen. Nationalisme is hier een ding. De aanwezigheid van de Amerikanen op Okinawa is veel Japanners een doorn in het oog, in Osaka staan mensen te protesteren tegen de uitbreiding van de basis.
We hebben het maar te doen met het weinige dat er is. De documentaire over KFC is schattig, je gaat het bijna geloven dat die kip lekker is en wie weet, stap ik nog eens zo’n winkel binnen. Elk dorp in Azië heeft er een, heb ik inmiddels gemerkt. Het verhaal dat verteld wordt is eenvoudig. Een directeur van een consortium, toevallig Mitsibushi geheten, zat met de aankoop van een groot aantal aandelen kip in zijn maag. Nu nog een winkelketen die die beesten in eetbare vorm zou gaan verkopen. En dus toog de brave man naar America. Met wat samples van KFC schijnt hij teruggekeerd te zijn en men besloot KFC voor het karretje in de kippenren te spannen. 50% van de aandelen van KFC Japan is in handen van Mitsubishi. We moeten begin jaren 70 schrijven, de film is van 1980. De enige Amerikaanse medewerker van KFC is de Directeur. Althans in 1980. Hoe het nu zit weet ik niet. Harland Sanders (de fake Colonel) overleed in 1980 en op de website staat een Japanse naam voor de president-directeur. Het gaat goed, er zijn 1180 vestigingen en de Japanse samenleving is nog niet verzadigd van kip met een geheim recept. De natte droom van elke win-win kapitalist.
De film Le Japon a double tour van Philippe Couture is een film over 2 Fransen die opgesloten hebben gezeten in de Japanse gevangenis Fuchu in Tokyo. Althans, eentje is er uit en eentje zit er nog tijdens het draaien in 1999. Het is niet zo moeilijk om daar terecht te komen. Beide Fransen zijn voor het smokkelen van een kilo en 400 gram respectievelijk aan marihuana 3 en 4 jaar vastgezet. Jonge jongens, die daar kennelijk een andere waarde aan hechtten dan de Japanners.
Het maakt onze grensovergang opeens wel een stuk enger. Het leek heel rustig al werden we besnuffeld door twee hash-honden. In een artikel in het online magazine open democracy lees ik hoe verschrikkelijk het bezit van Marihuana is in Japan. Mensen die ermee betrapt worden, worden letterlijk aan de schandpaal gehangen en kapot gemaakt en een man die het gebruikte als pijnstiller werd het afgenomen en voor de rechtbank gesleept, waar hij letterlijk crepeerde tijdens de rechtszitting. Marihuana in bezit hebben voor persoonlijk gebruik leidt tot 5 jaar gevangenis. We danken de Americanen, die na de tweede wereldoorlog het algemeen gebruik van cannabis verboden zodat de 25.000 boerderijen die het produceerden gesloten werden. Een 2000 jaar oude traditie werd platgegooid. Wat mij boeit is hoe je in één generatie tijd de publieke opinie kunt veranderen van algemeen geaccepteerd gebruik naar de grootste schande die er is. Het lijkt erop dat de Japanners ook hier weer met hun rigide cultuur van het mag niet omdat het niet mag, zichzelf meer tot gevangenis zijn dan de mensen die ze ervoor opsluiten.
Maar wat heeft dat nou met KFC te maken?
Er zijn een aantal parallellen te zien in die twee films. De directeur van de gevangenis beweert dat ze er alles aan doen om de asocialen weer een plek te bieden in de maatschappij. Ook de mensen met levenslang kennelijk. En dat zijn gevangenis er een is voor recidivisten, doet bij hem ook geen belletje rinkelen. En dat er iets mis is in wie daar terecht komt ook niet. Zoals de kannibaal Issei Sagawa die een Hollands meisje opat. Gelukkig was hij de zoon van een te rijke stinkerd, dus hij heeft 15 dagen in Japan in de gevangenis gezeten en is toen op vrije voeten gesteld. Sindsdien figureert hij in allerlei documentaires en films, waarin hij de foto’s mag laten zien van het zwaar gemutileerde en verkrachte lichaam van het meisje. Zelfs in 2018 nog. Geen Hollandse overheidsfunctionaris de protesteert. Die zitten met geile dromen van geïnvesteerd vermogen te kijken. Dat mag wel in Japan, marihuana voor pijnstilling niet.
Dat is de eerste parallel. De bazen weten wat goed voor je is bij KFC en werken betekende in die film dat je opgenomen werd in een familie met Yakuza trekjes, die je een lifetime employment aanbiedt. Dat is nog eens wat anders dan Albert Heijn die minderjarigen laat werken voor een salaris waar je wel heel erg op de kleintjes gelet wordt en waar je op je 19de eruit geflikkerd wordt. Wat me wel opvalt is dat bij al die ketens nu heel jonge mensen werken. Wat gebeurt er dan met de oudere generatie? Ik bekijk die stukjes kip nu met een zekere argwaan, ze zijn wel heel mals.
Dan zie je in de film dat de mensen die gevangenzitten, geheel voor hun eigen bestwil, in een strak militair regime geduwd worden, waarin alles voor ze bepaald wordt, hoe ze lopen, waar ze lopen, hoe ze zitten, waar zitten. In een scene lopen ze langs de gevangenissen. Elke inmate zit op dezelfde plek op dezelfde manier. Eng gewoon. Dat is ook zo bij KFC. Een speciale mevrouw leidt al de mensen op om zich te gedragen. En dat is wel zoals zij dat ziet. Het lijkt wel of ze worden opgeleid voor een theeceremonie. Over elke wimperbeweging is nagedacht en wordt getraind. Het worden robots, net zoals de inmates dat voelen en ook zeggen. Hun menselijkheid wordt hen ontnomen en dan krijg je heel rare tafrelen zoals wij meemaken als we in zo’n keten wat bestellen. Vriendelijk glimlachende robotjes die niet meer reageren op hun omgeving. Of zoals Alex Kerr zegt: Als je leert de mat in je huis elke dag met de juiste voet te betreden, doet dat wat met je psyché.
Dan moeten de medewerkers dagelijks de eed afleggen van het goed bedienen van de klanten. Voor mij een reden om er nooit meer wat te kopen. Die kip deugt niet. In een klaslokaal zitten voor de tent opengaat alle medewerkers. Op een teken van de leider springen ze allemaal in het gelid. Ik wacht op het moment dat er een arm omhoog gaat. Er wordt dan in koor een eed opgedreund. Daarna gaat iedereen aan het werk.
Hetzelfde gebeurt in de gevangenis. De inmates moeten 8 uur per dag werken. Ook hier staan ze in slagorde naast elkaar. Ze dreunen de eed op van het goed afleveren van hun werk. Daarna lopen ze naar hun werktafel.
Er zijn nog meer parallellen. Schattig is dat de directeur van de gevangenis het laatste woord mag hebben. De trots over zijn re-integratie-instituut tijdens de documentaire is er wel vanaf. Hij kijkt verontwaardigd en onthutst. Alles wat de inmate had gezegd die alweer in Frankrijk zit is onwaar. En ze zijn zeker geen militaire institutie. Zoals het bij hem gaat, zo gaat het bij een normaal bedrijf of op de kleuterschool ook. Hoe gelijk heeft hij daar in? Een keizerlijk document, geschreven in de Meiji periode moet nog steeds op sommige lagere scholen uit het hoofd geleerd worden en opgedreund worden zoals op de school die gesteund wordt door de vrouw van eerste minister Shinzo Abe.
Later laat de directeur weten dat de film niet meer actueel is. De inmates hoeven de eed van goed werk niet meer af te leggen.
Ik wens meneer Abe zijn 50.000.000 toeristen per jaar toe.