Waar te beginnen? De eerste weken in dit wonderlijke land ben ik te druk met kijken naar het dagelijkse, de stappen die we zetten, de schoonheid en gewoonheid om ons heen. Nu pas heb ik ruimte om de diepte in te gaan. Ik start met onderzoeken hoe er over ouder worden gesproken wordt in de media. Nog geen Japans leren lezen, beperkt me tot de Engelstalige artikelen in The Japan Times.
Wat valt op? In 100 artikelen over ouderen van de afgelopen drie jaar wordt er vooral gesproken over demografische cijfers, over ouderen aan het werk houden, over het gevaar van ouderen in het verkeer en over de grote hoeveelheid ouderen in de gevangenis. Wat ook opvalt is dat er dus veel over wordt geschreven, ook zijn er meer dan genoeg instituten, werkgroepen, symposia over het probleem van de Super – Aging society van Japan. Er zijn meerdere organisaties voor gerontologie, die nauw samenwerken met het bedrijfsleven en de overheid om het probleem van de Super – Aging society op te lossen.
Wat moeten we er mee? Daar verschillen de experts en media onderling nogal van mening. Er zijn ‘autoriteiten’, zoals auteur van de bestseller karyū rōjin oftewel ‘Lage klasse ouderen’, geschreven door maatschappelijk werker Takanori Fujita (33). De ondertitel “Down and Out Elderly: The Impact of the Coming Collapse Brought on by 100 Million Elderly People” laat weinig aan de verbeelding over. In de media is hierna een hausse aan artikelen en reportages verschenen over de down and out ouderen van Japan, de ‘Elderly Miserables’.
Anderen, regeringsfunctionarissen, professoren, benadrukken hoe fijn het is dat we gezonder ouder worden. Er is zelfs een consortium van wetenschappers die bezig zijn met een onderzoek en voorstel om de definitie van oud van 60 naar 75 jaar te verhogen. Het is ten slotte zo dat mensen gezonder ouder worden, en nog veel meer kunnen doen op hogere leeftijd. Met deze definitie is nog maar 13% van de samenleving ouder, en is het probleem al een stuk overzichtelijker. Toch?
Eerlijk is eerlijk, efficiënt denken zit er hier diep in. Waar eenzelfde mediaonderzoek naar ouderen in Nederland een veelheid aan ethische dilemma’s en discussies over de rechten van ouderen oplevert, ontbreken die overwegingen in de artikelen hier. De oplossingen die naar voren worden gebracht lijken sluitend te zijn, gericht op het optimaliseren van vraag en aanbod. Vraag naar arbeidskrachten, naar zorg voor de omgeving, naar kennis, naar bewoners van leeglopende gebieden. Aanbod van ouderen met tijd en kennis, zoekend naar een woning, een omgeving, arbeidsdeskundigheid en tijd om te werken.
“The biggest challenge is how society can get the most out of the elderly who are still active,” Akiyama said. “We need to create a sustainable system by focusing on the future.”
Deze efficiënte blik geldt ook de in het Westen zo geromantiseerde Aziatische Plicht tot Zorg en Respect voor Ouderen. Zoals Katsunori Hara (Director, Health and Welfare Bureau for the Elderly, Minister’s Secretariat, Ministry of Health, Labour and Welfare) zegt: “We moeten een balans vinden tussen het vangnet van sociale zekerheid en de zelf-hulp en hulp aan elkaar.” En de volgende retoriek die ons bekend in de oren klinkt: “Het is cruciaal dat de overheid bouwt aan manieren om de zelf-hulp en wederzijdse zorg in de maatschappij te versterken.” De overheid kan helaas niet voor iedereen zorgen in deze Super – Aging maatschappij.
Ik was vast de enige die dacht dat Super – Aging verwees naar de Super Ouderen. Ik was al aangenaam verrast om een plek te treffen waar niet de retoriek van de belasting van de maatschappij door teveel ouderen werd gevolgd. Maar nee. De retoriek, en onderbouwing met de cijfers, balans tussen middelen en investering, lijkt verdacht veel op wat we ook in het Westen tegenkomen. Er is een probleem, dat opgelost dient te worden. De vraag wat het oplevert tot nu toe dat er mensen ouder worden en de demografie veranderd wordt niet geadresseerd. De vraag hoe het voor mensen is die ouder worden, hoe hun leven er uit ziet, wat voor hun van betekenis is, wordt niet gesteld.
En de antropologen en sociologen in deze wereld? Wat hebben zij te vertellen over ouder worden, welke nuances en vraagtekens brengen ze aan? Na hard zoeken vind ik in Kyoto als sub sub sub afdeling van het departement van business studies een Humanities afdeling, waar 1 socioloog werkt. Hij heeft een presentatie gehouden over het probleem van de ouder wordende maatschappij en het gebrek aan arbeidskrachten. Met veel vierkanten, grafieken en pijlen. Niet de diepte die ik hoopte te vinden, maar misschien is Kyoto als stad te klein voor een grote sociaal-wetenschappelijke tak. Er zijn in elk geval wel veel care homes voor ouderen te vinden. Gebouwen die niet opgevallen waren als verpleeghuizen en in wijken staan.
Verder zoekend kom ik uit bij de Gerontologie faculteit, dat een netwerk blijkt te zijn van de Universiteit van Tokyo met de overheid en het bedrijfsleven. Voorname activiteit is het bouwen van een plek waar ouderen kunnen leven, zorgen, verzorgd worden: “90-year life period, designing the model for Hyper-Aging Society: Aging in Place”.
Verder zoekend kom ik uit bij de Gerontologie faculteit, dat een netwerk blijkt te zijn van de Universiteit van Tokyo met de overheid en het bedrijfsleven. Voorname activiteit is het bouwen van een plek waar ouderen kunnen leven, zorgen, verzorgd worden: “90-year life period, designing the model for Hyper-Aging Society: Aging in Place”. De twee belangrijkste thema’s van het project zijn het ontwikkelen en verspreiden van zorg thuis en zorgsystemen en het ontwikkelen van een stedelijke omgeving dat werk en motivatie zal creëren voor oudere bewoners. Een experiment, bijna als in een laboratorium, dat past in de gedachte van de overheid uit 2014: het probleem van de leegloop op het platteland aanpakken door groepen ouderen te laten verhuizen naar die plekken.
En wat zien we op straat van deze Super Aging? Niet heel veel moet ik bekennen. We zien ja redelijk wat ouder uitziende mensen in de wijken buiten het centrum. Bij de teampel waar we gisteren waren waren er beduidend meer oudere mensen dan jongeren met kinderen. Maar ze zijn er allemaal wel. We hebben nog geen plekken gezien waar alleen maar ouderen bij elkaar zitten. In de namiddag stopte er een auto naast ons, waar een vrouw uitstapte van middelbare leeftijd met ene pasje om haar nek. Ze hielp een oudere vrouw over de stoep met moeite haar huis in. In de auto bleef een oudere man zitten, waar de vrouw naar bleef roepen. Het lijkt een thuisbrengservice van een dagopvang, zoals die ook in Nederland bestaan. Maar weten doe ik het nog niet. Wordt vervolgd.
